İslam öncesi Türk inanç, kültür ve sanatında; Geyik sembol ve motifi önemli bir yer tutar. Bu inanca göre Geyik; ‘yol gösterici, Tanrı katına erişebilen kutsal bir hayvan’dır. Geyiğin boynuzları, ‘Hayat ağacını andırır’ ve ‘Hayat ağacı’ ile ilişkilendirildiğinden; göğe Tanrı katına uzanı. Bu nedenle geyiğin, iyi insanların ruhlarını Tanrı katına sırtında taşıdığına inanılmıştır.
Türkolog, Fatih Mehmet Yiğit Yazdı
Erken dönem Türk mezar ve kurganları ile taş betiklerde ve çizimlerde yoğun olarak geyik sembolünün kullanılmasının bir nedeni budur. Daha sonraları bu taşıyıcı hayvan motifinde geyiğin yerini ‘Pazırık İskit kurganı’nda görüleceği üzere geyik boynuzu süsü verilmiş at almıştır. Daha sonraları da boynuzlu dağ keçisi almış, özellikle Gök-Türkler döneminde ‘tamga’ olarak sıklıkla kullanılmıştır.
İslam sonrası dönemlere ise bu taşıyıcı hayvan ‘boynuzlu koç’ olmuştur. Koç başlı mezar taşları bunu ifade eder. Ayrıca bazı mezar taşlarına konulan boynuzlu koç kafatası da bu kültürün devamıdır. Hâlâ Anadolu’da ‘Kurban Bayramı’nda kesilen kurban hayvanının, ölen kişiyi sırtında taşıyacağı, sırat köprüsünü uçarak ve geçerek ölen kişiyi cennete taşıyacağına yönelik inanç, bu kültürün devamı niteliğindedir.
Gök-Tanrı’ya sunulan adak ve kurbanlarda ‘Geyik’, ‘At’ ve ‘Koç’ kurbanlarının bir nedeni ise; Tanrı’dan ‘kut’ almak ve dilekte bulunmaktır. Yine ‘Kam/Şamanlar’ın ritüellerinde geyik boynuzlu başlık giymeleri de sembolik olarak Gök-Tanrı katına erişmeyi ifade ettiğinden, ‘kötü ruhları kovucu’ anlamını da taşımaktadır.
Konumuza dönersek… Geyiğin sesi de böğürmesi de kutsaldır. Bu nedenle Türklerce yapılan, savaşlarda ve uzaklara haber iletmede kullanılan üflemeli çalgı olan ‘Türk karay ve boruları’ geyik sesini taklit eder.
Türk Göktengri inancına göre, 3 bin yıllık ‘Ruh taşıyıcı geyik taşları ve hikayesi:
Geyik taşlarının tarihi, Türk Devletleri’nin kurulduğu Moğolistan’da ve Kazakistan’da yatıyor. Moğol bilim insanı Prof. Bayarsaihan Jamsranjav’a göre, bronz çağından kalma yaklaşık 3 bin yıllık geyiklerin betimlendiği taşlara ‘geyik taşları’ denir. Bu oluklu taşlar, boynuzların boynuzlarını ve gökyüzüne doğru uçan geyikleri içeriyordu.
Dünyada yaklaşık ‘bin 500 anıt geyik taşı’ var. Bu bin 500’ün bin 300’ü Moğolistan’dadır. Diğer iki yüz anıt ise şöyle dağılır; Altay dağında 60, Yenisey’de 20 ve Sibirya’da 60 geyik taşı vardır. Doğu Kazakistan’ın Tarbagatay dağlarında yaklaşık 40 geyik taşı var. Xinjiang Altay’da 92 geyik anıtı var. Ayrıca Kafkasya ülkelerinde de 24 geyik anıtı vardır.
Üç bin yıl önce Türkler inanışlarına göre, ölen devlet adamları için kurganlar yaptılar. Kurganların yakınlarına da geyik taşlarını diktiler. Bu geyik taşlarının kurgandakilerin ruhlarını gökyüzüne taşıyacağına inanılırdı.”
* (Türk Dünyası Dergisi 2020)
Üç bin yıl önce Türkler inanışlarına göre, ölen devlet adamları içinkurganlar yaptılar. Kurganların yakınlarına da geyik taşlarını diktiler. Bu geyik taşlarının kurgandakilerin ruhlarını gökyüzüne taşıyacağına inanılırdı.
Proto-Türkler’e ait Altay Kalpak Taş Petroglifleri, gece ve yıldızlar…
Göğe yolculuk; uçmağa (cennete) / Tanrı katına varmak…
İdil Nehri, Türkler’in büyük göçlerinin önlerindeki en büyük engeldi. Aşılması en zor olan gürül gürül akan nehri, Buzul Çağı’nın son evrelerinde (konu ile ilgili ayrıntılı bilgi için: ‘Türkoloji Makaleleri’ kitabımdaki, Türkler’in Büyük Kağanı Dünya Fatihi; Oğuz Kağan’ın Yaşadığı Çağ Ve Coğrafya Üzerine Değerlendirmeler’ adlı makalemi okuyabilirsiniz), yani M.Ö. 10 binlerde ilk aşanlar, Oğuz Kağan destanında anlatıldığı üzere Oğuz Kağan ve savaşçılarıydı. Uygur harfleri ile yazılı en eski Oğuz Kağan Destanında bu olay şu şekilde anlatılmaktadır:
Tan ağarınca Oğuz Kağan’ın çadırına güneş gibi bir ışık girdi. O ışıktan gök tüylü ve gök yeleli büyük bir erkek kurt/börü çıktı. Bu kurt/börü, Oğuz Kağan’a hitap etti ve “Ey Oğuz, sen Urum (Batı) üzerine yürümek istiyorsun; Ey Oğuz, ben senin önünde yürümek istiyorum” dedi.
Ondan sonra Oğuz Kağan çadırını dürdürdü ve gitti. Gördü ki, askerin önünde gök tüylü ve gök yeleli büyük bir erkek kurt yürümektedir ve kurdun ardı sıra ordu gelmektedir. Gök tüylü ve gök yeleli bu büyük erkek kurt, birkaç gün sonra durdu. Oğuz Kağan da askeri ile durdu.
Burada İtil Müren adında bir deniz vardı. Bu İtil Müren’in kenarında bir kara dağın önünde savaş başladı. Okla, kargı ile ve kılıçla vuruştular. Askerlerin arasında vuruşma çok oldu, halkın gönüllerinde kaygı çok oldu. Boğuşma ve vuruşma öyle yaman oldu ki, İtil Müren’in suyu zencefre gibi baştan başa kıpkırmızı oldu.
Oğuz Kağan yendi ve Urum Kağan kaçtı. Oğuz Kağan, Urum Kağan’ın hanlığını ve halkını aldı. Onun ordugâhına pek çok cansız ve pek çok canlı ganimet düştü. Urum Kağan’ın bir kardeşi vardı. Adı Uruz Beg idi.
Bu Uruz Beg oğlunu dağ başında, derin ırmak arasında iyi tahkim edilmiş bir şehre yolladı ve «Şehri korumak gerek, sen şehri bizim için koru ve savaştan sonra bize gel» dedi. Oğuz Kağan bu şehre yürüdü. Uruz Beg’in oğlu, ona çok altın ve gümüş yolladı ve dedi ki «Ey (Oğuz Kağan), sen benim kağanımsın; babam bana bu şehri verdi ve ‘Şehri korumak gerektir; sen de şehri benim için koru ve savaştan sonra gel’ dedi. Babam (sana) kızdı ise, bu benim suçum mudur? Ben senin emrini yerine getirmeğe hazırım. Bizim saadetimiz senin saadetindir; bizim uruğumuz senin ağacının (‘?) yemişindendir. Tanrı sana yer vermek lütfunda bulunmuş; ben sana başımı ve saadetimi veriyorum. Sana vergi veririm ve dostluktan çıkmam» dedi.
Oğuz Kağan, yiğidin sözünü iyi gördü, sevindi, güldü ve “Sen bana çok altın yollamışsın ve şehri iyi korumuşsun” dedi. Onun için ona ‘Saklap’ adını koydu ve onunla dost oldu. Sonra Oğuz Kağan, askerler ile İtil adındaki ırmağa geldi. İtil büyük bir ırmaktır. Oğuz Kağan onu gördü ve “İtil’in suyunu nasıl geçeriz?” dedi.
Asker arasında iyi bir bey vardı. Onun adı Uluğ Ordu Beg idi. O akıllı bir erdi. Gördü ki, bu yerde pek çok dal ve pek çok ağaç var. O ağaçları kesti ve bu ağaçlara yattı, geçti. Oğuz Kağan sevindi, güldü ve “Sen burada bey ol; senin adın Kıpçak Beg olsun” dedi.
Yine ilerlediler. Ondan sonra Oğuz Kağan yine gök tüylü ve gök yeleli erkek kurdu gördü. O kurt, Oğuz Kağan’a “Şimdi Oğuz, sen asker ile buradan yürüyerek, halkı ve beyleri götür. Ben önden sana yol gösteririm” dedi. Tan ağarınca, Oğuz Kağan gördü ki, erkek kurt askerin önünde yürümektedir; sevindi ve ilerledi.
* (Kaynak: Oğuz Kağan Destanı/ W.Bang Ve G.R.Rahmeti Arat/İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili Semineri Neşriy A Tından İstanbul 1936 Sayfa:19-23)
Daha sonraki dönemlerde de Ural-Altay dil grubuna göre, Türkler’in bir kolu zamanında gök renkli kurt/Gök-Börü öncülüğünde İdil nehrini geçerek batıya göç etmiş. (Başkurt ismi bu destan nedeniyle kurtlara yani Türkler’e yol gösteren Başkurt anlamında verilmiş) Doğu’da kalan grup Altay grubu iken, Batı’daki grup İdil-Ural grubu (Macar, Fin, Bulgar, Çuvaş, Gagavuz/Gök-Oğuz, Başkurt Türkleri) oluşmuş. Zaman zaman doğudan batıya göçler çağlar boyu süregelmiş, gitmiş… (İskit, Hun, Avar, Oğur, Altınordu/Kırım Tatarları gibi…)
Bu göçler Çuvaşistan (Çavuş) Türkleri’ne ait Alp destanı ile Başkurt Türkleri’ne ait destanlarda şu şekilde geçmektedir:
ALP DESTANI:
Dostlarım, siz kutsal kurdun şarkısını duydunuz mu?
Duymuşsunuzdur. O bugün de, Alp’ı götürdüğü zamandaki gibi söylüyor. Bize, Aşa Pihambar’ın (Tanrı elçisinin) duygularını ulaştırıyor.
Atalarımız zamanında, uzakta Altın Dağları tarafında, Alp yiğit milletiyle yaşarmış. Sürü sürü hayvan beslermiş. Onların atları, kırlarda özgürce gezermiş. Semiz öküzler böğürüp yüksek dağları titretirmiş. Günler geçmiş. Yıllar bitmiş.
Alp yiğit bir gün batıdaki bereketli kırlar tarafına göç etmeyi düşünmüş. Boyların yöneticilerini bir yere toplayıp amacını söyleyerek konuşmuşlar. Boyların yöneticileri onunla anlaşmışlar. Sonra, Alp de o akşam gece yarısı olunca, Gök-Tanrı ile konuşmak için dağa çıkmış.
Dualarını edip bitirince Alp’ın önünde aniden bir kurt görünmüş. Onun çevresi ışıkla kaplıymış. İnsan gibi konuşarak o, büyük Alp’e şöyle demiş:
– “Büyük Alp, büyük Tanrı’nın emriyle ben seni arkamdan batıya doğru götüreceğim. Sen endişelenme! Benim peşimden korkmadan yürü. Ben hep seninle birlikte, senin önünde olacağım. Senin hayvanlarını, halkını koruyacağım…”
Sonra Alp’ın halkı sabahleyin erkenden batıya doğru göç etmek için hareket etmiş. Onun önünde zaman zaman mavi kurt görünmüş. Durup durup ulumuş. Peygamber köpeğinin uluması, Alp’ın halkına şarkı gibi işitilmiş.
Onun vücudu gece daima, çepeçevre aydınlık içinde görünmüş. Yaşlıların söylediğine göre bu kurt, Alp’ın milletini, Aramaşi Dağı’na doğru götürmüş. Bizim büyük atalarımızın bu çevredeki hayatı böyle başlamış…
Biz kurtlarız. Bizim neslimiz Alşih’te en eski diye bilinir. O, kurt soyundan türemiştir. Memurlar, bizim soyadımızı değiştirdiklerinde Rusça ‘volkov’ diye yazmış. Atalarımızın büyük büyük babası bu yüzünden çok sinirlenmiş:
– “Biz kurtoğulları oluruz?! Biz kurduz. Alp halkını buraya, Tanrı Kurdu’nun işareti ve yol göstermesiyle getirdi. Biz, o kurdun, o halkın neslindeniz…» diyerek Alp hakkındaki hikâyeyi anlatmış. “Böylelikle, biz kurtlar, kutsal canın neslindeniz…»
(Çuvaş Türkleri Alp Destanı/Çıvaş Halıh Pultarulıhı, Çıvaş Eposi, s. 41-42/Haz. G. Yumart, İ.G. Trofimova) Şupaşkar 2004.
BAŞKURT DESTANI:
Eski zamanlarda, uzak şarkta yüksek, karlı dağlarda ‘Başkurt, Nogay, Kazak, Kırgız’ kavimleri bir tek babanın evlâdı olarak yaşıyorlardı. O vakit ‘Başkurt’ Nogay ve başka isimler yoktu. Bir zaman bunlar arasında ihtilâf ve mücadele zuhur etti.
Günlerin birinde bu kabile reisi ava giderken önünde bir kurt peyda oldu. Reis, bu kurdu takip ede ede, cennet gibi ormanları ve nehirleri olan bir azametli dağlara geldi. O vakit kurt, birdenbire kayboldu. Reis anladı ki, bu rehberlik eden kurt, Tanrı’dan bu kavme tayin edilmiş ‘Kut: Talih’dir.
Reis geriye, şark diyarına vardı. Kavim ve kabilesini beraber alıp Ural dağlarına getirdi. İşte diğer kardeşlerinden ayrılan bu kabileye “Başkurt” denildi ki, “Kurdun baş olup getirdiği kavim” demektir.
* (İnan, Abdülkadir, “Türk Rivayetlerinde Bozkurt”, Makaleler ve İncelemeler, C II, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1987.)
Bozkurt/Gökbörü Türkler’in özgürlük ve bağımsızlığını ifade eden Türk kültüründe en önemli sembollerdendir.
* (Konu ile ilgili ayrıntılı bilgi için: “Türkoloji Makaleleri kitabımdaki; “Türkler’in özgürlük ve bağımsızlık sembolü: Bozkurt/Gök-Börü” makalem okunabilir…)
Mucizevi veya kutsal hayvanla ilgili rivayetleri, Güneydoğu Başkurtları’nın vatanlarına bir kurdu izleyerek geldiklerini hikâye eden rivayetlerine şaşırtıcı şekilde benzemektedir.
KURT, TÜRKLER’İN ATASIDIR…KURT, TÜRKLER’İN KORUYUCUSUDUR
Kurtla ilgili rivayet, Türk Halkları nezdinde iki temel unsur içermektedir: “Kurt, Türkler’in Atasıdır” ve “Kurt, Türkler’in koruyucusu ve önderidir.” İkinci motif, Başkurt folklorunda özellikle iyi muhafaza edilebilmiştir. Totem, koruyucu ve önder sıfatıyla eski Macar rivayetlerinde yaygın olarak bilinmektedir.
D.Gyorffy, eski Macar kroniklerinde yer alan bir hikâyeyi aktarmaktadır: “Macarlar’ın Atası Menrot’un oğulları Hunor ile Mogor, av sırasında genç bir geyiği takip ederek Maetois’te (Azak Bataklıkları) yeni vatanları Lebedya’ya giden yolu keşfettiler.”
Bu rivayetin bir varyantı, Kayserili Propokius’un eserinde ilginç ayrıntılar eşliğinde anlatılmaktadır. Propokius’un anlattığına göre: “Eski çağlarda, kalabalık Hun kitleleri Kuzey Kafkasya’nın geniş topraklarında meskûn oldukları dönemde, Hun Kralı’nın birisi Utigur, diğeri Kutrigur adında iki oğlu vardı. Bir gün av sırasında bu gençler bir geyiği kovaladılar. Geyik onlardan kaçarak bu sulara daldı. Gençler geyiğin peşinden gittiler ve onunla beraber karşı sahile çıktılar.” Hikâyenin devamı özellikle ilginçtir; “Gençler, Maeotis’in diğer sahiline vardıklarında takip ettikleri hayvan hemen kayboldu.”
Benzer bir hikâye; VI. Yüzyıl Bizans tarihçisi Agathius’un eserinde de yer almıştır. Bu rivayeti Hunlar’la bağlantılı olarak Jordan da (VI.Yüzyıl) anlatmaktadır: “Bu boyun insanları bir defasında her zamanki gibi iç Maeotis sahillerinde av ararken, aniden karşılarında bir geyiğin peydah olduğunu fark ettiler. Geyik suya girdi; kâh ilerledi, kâh durdu, yol gösterdi. Onu takip eden avcılar, Maeotis gölünü yürüyerek geçtiler. Oysa o zamana kadar o gölün deniz gibi geçilmez olduğunu düşünüyorlardı. Ancak hiçbir şeyden haberi olmayan bu kişilerin önünde İskit toprakları görüldüğünde bu geyik kayboldu.”
Hayvanın mucizevi bir kılavuz olarak yer aldığı bu hikâye, batılı yazarların eserlerinde henüz V.Yüzyıl’dan itibaren bilinmekteydi; Sozomen, Zosimus, Eunaphius vb… Mucizevi veya kutsal hayvanla ilgili rivayetleri, Güneydoğu Başkurtları’nın vatanlarına bir kurdu izleyerek geldiklerini hikâye eden rivayetlerine şaşırtıcı şekilde benzemektedir.
Başkurtlar’ın Ataları da çölleri ve engin bozkırları geçtikten sonra, Urallar’a varınca kurt da aynen geyik gibi kayboluyor. Türkler’in ve Moğollar’ın Atası ve koruyucusu ata kurtla ilgili ve köken itibariyle Orta Asyalı olan bu rivayetle; Hunlar’ın, Bolgarlar’ın veya Madyarlar’ın kılavuzu ve önderi olan mucizevi hayvanla ilgili rivayet arasındaki benzerlik ve paralellikler; bu kadim boyların Asya ve Doğu Avrupa topraklarında yaşanan etnik tarihlerinin bağlantılarına dair yazılı kaynaklara önemli bir ek oluşturmaktadır.
* (Kaynak: İtil-Ural Türkleri/ Ray Gumeroviç Kuzeyev/Selenge Yayınevi sayfa: 159-161)
TAURANLI (TURANLI) TAURİCA (TÜRK) ARTEMİS:
Yunan mitolojisinde avcılık, okçuluk ve ay tanrıçası olarak bilinen Artemis; gerçekte İskit/Saka Türk Efsanesi’dir. Antik çağlarda İskit/Saka Türkleri’nin başkenti Kırım, Taurica (Türk) Chersonnesus ismiyle bilinirdi.
Bu nedenle Artemis Tauran (Turanlı) Artemis olarak anılmıştır. Gerek MÖ. 3 binlerde Truvalılar ve devamcısı olan Traklar ve Etrüskler vasıtasıyla Grek kültürüne Artemis Miti geçmiş, Etrüsk Türk Sanatındaki Artemis sanat eserleri zaman içerisinde Grek kültürüne mal edilmiştir.
Yine MÖ. 7. Yüzyıl’da İskit/Saka Türkleri’nin Efes bölgesini ele geçirmesi ve Efes şehrini kurması nedeniyle, Efes’te Artemis adına sunaklar yapılmış, Efesli Artemis doğurganlığın sembolü olarak adlandırılmıştır.
Ve İskit/Saka Türk şehri Efes’ten batı kültürüne Artemis miti aktarılmıştır. Artemis, Mitler’de tıpkı İskitli Amazon Türk kadın savaşçılar gibi bekardır. Tıpkı onlar gibi ok ve yay ile avlanır. Türk Şamanlar ve Türk Destan karakterleri gibi Geyik donuna (şekline) bürünür. Geyik sembolizmi ile anılır.
TÜRKLER’İN TÜREYİŞ EFSANELERİNDE GEYİK
Bazı türeyiş efsanelerinde geyik, Türk topluluklarının atası olarak anlatılmaktadır. Bu, Kuman ve Moğol türeyiş efsanelerinde de görülmektedir.
“Bazı Türk halkları soylarını kurttan, bazıları da geyikten getirmişlerdi. Çingiz-Han’la ilgili mitoloji bu her iki motifi de birleştirmiş ve Çingiz soyunun babasını kurttan, annesini de geyikten getirmiştir…” * (Ögel, 2010: 45)
“Cengiz-Han’ın ataları ve Dişi Beyaz Geyik…”:
Çingiz-Han’ın ilk ataları ile ilgili efsanede, Türkler’in Gök-Kurdu ile beyaz geyikler yan yana gelmiştir… * (Ögel, 2010: 573)
Mağara içerisinde bir Göktürk hükümdarıyla geyik şekline bürünmüş bir tanrıçanın beraber olması efsanesinde vurgulanmaktadır. Çingiz-Han’ın ilk atası olan ‘Gök-Kurt’ ile, karısı ‘Kızıl veya kızılımsı geyik’, bir denizi geçerek gelmişlerdi. Aslen gökte doğmuşlardı. Fakat denizle de ilgileri vardı. Bu eski Göktürk efsanesinde kurdun yerini insan, yani Göktürkler’in ataları almışlardır. Göktürk Hakanı’nın sevgilisi de Deniz-İlahesi olan bir dişi geyiktir… * (Ögel, 2010: 570).
‘Yaşar Çoruhlu’ bu konuyu şu şekilde belirtmiştir: “Geyiğin deniz tanrıçası sayıldığı bir Göktürk efsanesi de vardır. Çin kaynaklarının aktardığı bir efsaneye göre, Göktürkler’in atalarından birisi mağarada genç bir kız suretindeki deniz tanrıçasıyla sevişmektedir. Ancak hükümdar bu kızın aslında bir ak geyik olduğunu bilmiyordu. Bir sürek avı esnasında sıkıştırılan hayvanlar arasında bulunan bir ak geyiği, askerlerden biri öldürünce gerçek durum meydana çıkar. Zira mağaraya giden hükümdar, sevdiği kızı yerinde bulamayınca onun aslında geyik biçimine girmiş bir ilahe olduğunu anlar…” * (Çoruhlu, 2017: 142)
Moğollar’a göre ise geyik, Tanrısal olarak kabul edilen kurttan aşağıdadır. Ancak yine de kutsal sayılmış ve kurdun eşi olarak kabul edilmiştir. * (Kaynak: Sayın Alsan, Şenay ve Sinem Akın…. “Türk Kültür ve Sanatında Geyik Sembolizmi” Ulakbilge Sosyal Bilimler Dergisi, 45 (2020 Şubat): s. 215-226. doi: 10.7816/ulakbilge-08-45-08)
“Bazı Türk halkları soylarını kurttan, bazıları da geyikten getirmişlerdi. Çingiz-Han’la ilgili mitoloji bu her iki motifi de birleştirmiş ve Çingiz soyunun babasını kurttan, annesini de geyikten getirmiştir...”
ALASIĞIN/ALA GEYİK
Türk, Altay ve Moğol mitolojilerinde kutsal geyiktir. Değişik Türk lehçe ve şivelerinde Alageyik, Alabolan ve Alabuğa olarak da bilinir.
Türk kültüründe sığın (geyik) kutsal bir hayvandır. Bazen erenler alageyiğe dönüşür. Bazı Türk ve Moğol boyları soylarının bu kutlu varlıktan türediğine inanırlar. Çoğu zaman soyun bir kolu Gökkurt’tan, diğer kolu ise Gökgeyik’ten gelmektedir.
Geyik sürülerinin başında bulunan kurtlara da Gökgeyik denilir. Geyiklerin boynuzları kamların en önemli simgelerindendir. Bozkurt gökyüzünün, Alageyik ise yeryüzünün simgesidir.
Macarların ataları da bir geyiği izleyerek denizi geçmişler ve bu denizin ortasındaki yarı bataklık bir adada türemişlerdir.
Anadolu ve Asya halılarında ve kilim desenlerinde geyik motifine resim veya sembol olarak sıkça rastlanır. Günümüzde de geyik motifli kazaklar ve çoraplar sıkça karşımıza çıkmaktadır. Anadolu’da alageyiği kovalayan ve kaybolan avcı motifi masallarda ve türkülerde sıkça görülür. * (Kurt, S. Nur (2020). “Türk Mitolojisi Evreninde Geyik Motifi Üzerine Genel Bir İnceleme.” Betik, S. 2, s. 60-73.)
Tekrar olacak ama yine de şu paragrafı da paylaşmak gerek: “Bazı Türk ve Moğol boyları, soylarının bu kutlu varlıktan türediğine inanırlar. Çoğu zaman soyun bir kolu Gökkurt’tan, diğer kolu ise Gökgeyik’ten gelmektedir. Geyik sürülerinin başında bulunup idare eden kurtlara da Gökgeyik denilir. Geyiklerin boynuzları kamların en önemli simgelerindendir. Kubamaral dokuz boynuzlu, boynuzları dokuz budaklı olarak betimlenir. Bozkurt gökyüzünü temsil eder. Alageyik ise yeryüzünün simgesidir. * (Türk Söylence Sözlüğü, Deniz Karakurt, Türkiye, 2011/Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi (Cilt-1, Sayfa 575)
Geyik sembolü, Türkiye Türkleri’ne ait kültür ve sanatta önemli bir yer tutar. Anadolu’nun ilk ‘Akıncıları’ndan Seyyid Battal Gazi Destanı, tıpkı Ural-Altay Türk Destanları’nda olduğu gibi geyiği takip eden avcı hikâyesi ile başlar.
Destanda Seyyit Battal Gazi düşmanlarına şöyle seslenmektedir:
“Biz kurduz, siz koyunsunuz. Kurt, koyundan istediğini kesmez ve kişi kendi nimetini kimseye yedirmez…” * (Battal Gazi Destanı, Sayfa: 181 – Akçağ Yayınları Dç.Dr. Hasan Köksal)
Battal Gazi; 8. Yüzyıl’da Anadolu’ya akınlar düzenlemiş; Malatya başta olmak üzere birçok ilde yurt tutmuş ve yaptığı akınlarla fetihlerde bulunmuş, 1071’de Malazgirt’te Alparslan ile birlikte Anadolu’nun kapılarını kapanmamak üzere Türkler’e açan Danişmendli Beyliği’nin kurucusu Danişmend İbn-i Ali Taylu et Türkmanî’nin dedesi, yani büyük Atası, Beydilli Türkmenleri’nin de boy beyidir.
Nitekim Danişmendname’de şöyle denmektedir:
Melik Danişmend Gazi Resulün neslidir.
Müslüman kişidir, Türklük onun aslıdır. * (Danişmend Gazi Destanı’ndan…)
Her ne kadar Battal Gazi ile ilgili Arap olduğu iddiası mevcut ise de soy seceresi Danişmend Gazi esas alındığında, O’nun Türkmen boy beyi olduğunu söylemek mümkündür. Nitekim Battal Gazi Destanı baştan sona Türk Destan motifleri taşır. Battal Gazi Destanı’nın birçok bölümünde Battal Gazi’nin erleri kurda, düşman askerleri ise koyuna benzetilerek; kurdun koyuna saldırdığı gibi Türkler’in düşmanlara saldırdığı anlatılır. Bu anlatım şeklinin Gök-Türk kitabelerinde de aynı tabirlerle ifade edilmesi güçlü bir geleneksel kültürel bağdır.
Battal; bol, geniş, ağır anlamına gelmektedir. Anadolu’da Türkmenler arasında gürbüz, iri, gözü kara çocuklar için bu tabir hâlâ kullanılır. Battal kelimesi Abdal kelimesi ile de ilişkilendirilir. Ak Hunlar’a Antik Yunan kaynakları Ephthalite, Abdel veya Avdel derken; Ermeniler, Aktalitler ve Haital; Persler ve Araplar, Haytal veya Hayatila demektedirler. Battal ve Abdal kelimelerinin etimolojik kökeni buraya dayanır. Battal Gazi’ye destanda Battal ismini, O’nu düelloda yenemeyen Bizanslı Ahmer’in vermesi, Battal Gazi’nin ise Ahmer’i yenmesi ve onun İslam’ı kabul etmesi nedeniyle Ahmer’e Battal Gazi’nin isim olarak ‘Ahmet Turan’ ismini vermesi manidardır. Zira ‘TURAN’ ismi Türkçe kökenli bir kelimedir.
14. Yüzyıl’da yaşamış olan tıpkı Ahi Evren gibi Horasan Hoy’dan Anadolu’ya gelen Türkistanlı Hoca Ahmed Yesevi dervişlerinden Türkmen Ereni olan Pîr-i Horasan Hacı Bektaşi Veli’nin Bektaşî Tarikatı’nın mensubu olan ve Orhan Gazi ile birlikte erenleri ile Bursa’nın fethine savaşa katılıp geyik üzerinde savaştığı için Geyik Abdal Musa olarak bilinen Alp Eren, Bursa’nın fethi sonrası Antalya, Elmadağ’da tekke kurmuştur.
Abdal Musa ile ilgili rivayet ve menakıplarda Kaygusuz Abdal (Alaiye/Alanya) beyinin oğlu Gaybi avlanırken attığı okla bir geyiği koltuğundan vurur. Yaralı geyik kaçar, Gaybi arkasından koşar. Geyik Abdal Musa’nın tekkesine girer, arkasından avcı da girer, dervişlerden geyiği sorar. Dervişler görmediklerini söylerler. Çekişme başlar. Olaya Abdal Musa karışır ve koltuğu altından kanlı oku çıkararak Gaybi’ye gösterir.
Gaybi okunu tanır ve Musa’ya bağlanır. Alanya beyi oğlunu tekkeden kurtarmak ister ama Gaybi, Musa’dan ayrılmaz. Bey, Teke (Antalya) beyine başvurarak oğlunun kurtarılmasını ister. Teke beyinin gönderdiği ordu Musa’ya yenilir, Gaybi tekkede kalır. Bu rivayette tıpkı Ural-Altay Türk Destan motifi mevcuttur.
ALA GEYİK; ANADOLU TÜRK EFSANE, ŞİİR VE TÜRKÜLERİNDE ÖNEMLİ BİR YER TUTAR
Alageyik efsanesine göre Serçeme köyünde dağ keçisi ve geyik avına çok meraklı bir genç yaşarmış. Dağ keçisi ve geyik avından başka bir şey düşünmeyen bu genç, her zaman Serçeme kayalıklarında geyik avına çıkarmış. Serçeme’de de güzel bir kız yaşarmış. Avcının gönlü avından sonra bu kıza düşmüş. Serçeme köylüleri durumu anlayınca, delikanlıyı geyik avından vazgeçirip bu kızla evlenmesi için kandırırlar.
Düğün gecesi genç, Serçeme kayalıklarında geyik seslerini duyunca gelini teli duvağı ile orada bırakır, silahını kapıp geyiğin peşine düşer. Mevsim kış olduğu için kayalıklar su içindeymiş. Geyiğin peşinden giden genç Serçeme kayalıklarındaki oyuklardan birine düşer. Her taraf buzla kaplı olduğu için oyuklardan çıkamaz ve donarak ölür.
Anadolu’nun dağlık, ormanlık bölge halkı arasında ve özellikle Toroslar’ın Gâvur Dağları’nda Alageyik’le ilgili ağızdan ağıza dolaşan zengin bir edebiyat vardır. Bunlar zaman zaman âşıklar tarafından dile getirilmiş, yazarlar tarafından kaleme alınarak işlenmiştir. Hatta bu hikâyelerin bazı halk türkülerinin doğuşuna zemin hazırlayanları da olmuştur.
Ben de gittim bir geyiğin avına,
Geyik çekti beni kendi dağına…
Tövbeler tövbesi geyik avına,
Siz gidin kardaşlar, kaldım kayada…
Diye başlayan ve avcının ağzından söylenen bu türkü, yavrusunu avlayan ana geyiğin intikam almak için avcıyı peşinden sürükleyerek bir uçurumdan düşürmesi üzerine yakılmıştır. * (Kurt, S. Nur (2020). “Türk Mitolojisi Evreninde Geyik Motifi Üzerine Genel Bir İnceleme “. Betik, S. 2, s. 60-73.)
Ala Geyik efsanesi ile ilgili Türkiye’de 1969 yılında bir de Türk sinema filmi çekilmiştir. Süreyya Duru’nun yönettiği ve senaryosunu Yaşar Kemal’in eserinden Erdoğan Tünaş’ın yazdığı filmin başrollerinde Cüneyt Arkın, Mine Mutlu, Bilal İnci ve Aliye Rona oynamışlardır. Filmin senaryosu, Yaşar Kemal’in Üç Anadolu Efsanesi adlı eserinin derlenmesi ile oluşturulmuştur.
Yazımıza Ala Geyik sembolü kullanılan Ziya Gökalp’in Ergenekon Destanı adlı Türkler’in Altaylar’dan Ural’a ve Anadolu’ya yolculuğunu anlatan şiiri ile son verelim…